Ο μεταφυσικός Λένιν προσεύχεται

“Αναγνωρίζει ο ομιλητής ότι είναι σωστή η θέση του “Ενγκελς ότι το «πράγμα καθεαυτό» μετατρέπεται σε «πράγμα για μας»;” (1)

 

πράγμα καθεαυτό ≠ πράγμα για μας

μεταφυσική ≠ υλισμός

σολιψισμός ≠ συλλογικό

ένα γυμνό αφηρημένο εγώ ≠ ένα προσδιορισμένο κοινωνικό ον

αφετηριακός πυρήνας ≠ κίνηση διαλεκτικής διαμεσολάβησης

γνωσιοθεωρητικός ιδεαλισμός = καθαρή εμπειρία

μηχανιστικός μονισμός + θεολογία = υλιστικός ντετερμινισμός

τελεολογία + causa Finalis = Θεός

ΙΔΕΑΛΙΣΜΌΣ = “όλος ο κόσμος δεν είναι παρά η παράστασή μου γι’ αυτόν”. (2)
Λένιν: “δεν υπάρχει αντικείμενο χωρίς υποκείμενο, ενώ για τον υλισμό το αντικείμενο υπάρχει ανεξάρτητα από το υποκείμενο και αντανακλάται λίγο – πολύ σωστά στη συνείδηση του υποκειμένου.”(3)

λίγο/πολύ = διαμεσολαβητικός προσδιορισμός + εγελιανή διαλεκτική = διαλεκτικός υλισμός

 

Ο Αντόρνο θυμάται τον Λένιν στην Αρνητική Διαλεκτική κάπως έτσι:

“Όταν ο Λένιν, αντί να εξετάσει τη γνωσιολογία, εναντιωνόταν σε αυτή διαβεβαιώνοντας καταναγκαστικά και επανειλημμένα ότι τα αντικείμενα της γνώσης υπάρχουν καθ’ εαυτά. ήθελε να καταδείξει τη συνωμοτική συμμαχία τού υποκειμενικού θετικισμού με τους κρατούντες”:

“τα αντικείμενα της γνώσης υπάρχουν καθ’ εαυτά”: η Λενινιστική προσέγγιση όσον αφορά τα αντικείμενα της γνώσης είναι ξεκάθαρη ότι το “πράγμα καθ’ αυτό” μετατρέπεται σε “πράγμα για μας”. Ο Αντόρνο μάλλον ξέχασε την πράξη στις φροντιστηριακές ακαδημαϊκές αίθουσες. Η θεωρία πολλές φορές καταπίνει την πράξη. Αυτό το “μετατρέπεται” γίνεται ακριβώς εκείνο στο οποίο ο Αντόρνο ως συνεπής θεωρητικός έπρεπε να εντρυφήσει και όχι να διατυπώνει την αναθεωρημένη κριτική στον υλισμό με άρωμα μυστικιστικού καντιανισμού ως εξής:

“Ο υλισμός πισωγυρίζει στη βαρβαρότητα που ήθελε να εμποδίσει, η ανάσχεση αυτής της επαναστροφής δεν θα ήταν ο πιο αδιάφορος στόχος, αλλά ένα από τα καθήκοντα μιας κριτικής θεωρίας. Διαφορετικά θα συνεχισθεί η παλαιά αναλήθεια, με μικρότερο συντελεστή τριβής και έτσι ακόμη χειρότερα. Το κατώτερο αυξάνεται αφού η κατάληξη της επανάστασης ήταν ανάλογη με εκείνη την αλλοτινή επάνοδο του Μεσσία. Η υλιστική θεωρία δεν βγήκε απλώς αισθητικά ζημιωμένη σε σύγκριση με την κενή περιεχομένου πλέον υπέροχη λεπτότητα της αστικής συνείδησης, αλλά αποδείχθηκε αναληθής. Η αναλήθεια του μπορεί να καθορισθεί θεωρητικά. Η διαλεκτική υπάρχει μέσα στα πράγματα, αλλά θα ήταν ανύπαρκτη χωρίς τη συνείδηση που τη στοχάζεται, όπως άλλωστε δεν μπορεί να εξαφανισθεί μέσα στη συνείδηση. Σε μια απολύτως μια, ολική ύλη χωρίς διαφορές δεν θα υπήρχε διαλεκτική. Η επίσημη υλιστική διαλεκτική υπερπήδησε με διατάγματα τη γνωσιολογία, η οποία την εκδικήθηκε: στη θεωρία της απεικόνισης. Η σκέψη δεν είναι απείκασμα. Ομοίωμα του πράγματος – τέτοια την κάνει μόνο η υλιστική μυθολογία επικούρειου τύπου, η οποία εφευρίσκει τα είδωλα που εκπέμπει η ύλη, – αποβλέπει στο ίδιο το πράγμα. (…) Η υλιστική λαχτάρα για κατανόηση του πράγματος θέλει το αντίθετο: μόνο χωρίς εικόνες θα μπορούσε κανείς να σκεφθεί το πλήρες αντικείμενο. Μια τέτοια απουσία εικόνων συγκλίνει με τη θεολογική απαγόρευση των εικόνων. Ο υλισμός εκκοσμίκευσε αυτή την απαγόρευση, καθώς δεν επέτρεψε τη θετική απεικόνιση της ουτοπίας, αυτό είναι το νοηματικό περιεχόμενο της αρνητικότητας του. Με τη θεολογία συμφωνεί εκεί όπου είναι πιο υλιστικός από οπουδήποτε αλλού. Η λαχτάρα του θα ήταν η ανάσταση της σάρκας, η οποία είναι εντελώς ξένη προς τον ιδεαλισμό, το βασίλειο του απόλυτου πνεύματος. Σημείο φυγής του ιστορικού υλισμού θα ήταν η άρση του εαυτού του, η απελευθέρωση του πνεύματος από την πρωτοκαθεδρία των υλικών αναγκών στην κατάσταση εκπλήρωσής τους. Μόνο με την ικανοποιημένη σωματική παρόρμηση θα συμφιλιωνόταν το πνεύμα και θα γινόταν αυτό που τόσον καιρό απλώς επαγγέλλεται, καθώς υπό τη μαγική επήρεια των υλικών συνθηκών απαγορεύει την ικανοποίηση των υλικών αναγκών.”

Οι Marx και Engels θεωρούν: “Εμείς είδαμε ξανά υλιστικά τις ιδέες του κεφαλιού μας σαν απεικονίσεις των πραγματικών πραγμάτων, αντί να βλέπουμε τα πραγματικά πράγματα σαν απεικονίσεις αυτής ή εκείνης της βαθμίδας της απόλυτης ιδέας.” (5)

Οι Marx και Engels μιλάνε για “απεικονίσεις των πραγματικών πραγμάτων” όχι όμως με βάση ένα a priori αξίωμα ότι τα “πραγματικά πράγματα” υπάρχουν ως τα καντιανά καθ’ αυτά. Αυτό που κάνει τα “πραγματικά πράγματα” να είναι πραγματικά είναι οι “απεικονίσεις”. Ο όρος “απεικονίσεις” ας μην συγχέεται με τις εικόνες όπως ακριβώς την πάτησε ο Αντόρνο. Ο Αντόρνο ισχυρίζεται στην Αρνητική Διαλεκτική ότι ο “Υλισμός δεν έχει εικόνες”. Ο υλισμός όμως και βέβαια έχει εικόνες γιατί ο υλισμός μετατρέπει το “πράγμα καθ’ αυτό” σε “πράγμα για μας”. Η πράξη είναι το διαμεσολαβητικό στοιχείο που κάνει τον υλισμό όχι μόνο να έχει εικόνες αλλά να μπορεί να διαμορφώνει τις δικές του εικόνες.

Συνεχίζει ο Αντόρνο ισχυριζόμενος ότι η επανάσταση “ήταν ανάλογη με εκείνη την αλλοτινή επάνοδο του Μεσσία”. Για να γίνει κατανοητό δηλαδή, ο Αντόρνο βλέπει την προλεταριακή επανάσταση ως την Δευτέρα Παρουσία. Είναι αλήθεια όμως ότι ο Αντόρνο εδώ μπερδεύει την “θεολογία” της δικής του συνειδησιακής κλούβιας επανάστασης με την “ψευδο-δράση” της δεκαετίας του 1960. Η προλεταριακή επανάσταση του 1917 δεν έχει σχέση ούτε με την τόσο δικιά του επανάσταση ούτε με την πανηγυρική δεύτερη.

Η λαχτάρα του υλισμού κατά τον Αντόρνο είναι “η ανάσταση της σάρκας”. Από που όμως αλήθεια πηγάζει αυτή η συμπερασματική του αφοριστική φιλοσοφική συλλογιστική; Ποιους αλήθεια οι Marx, Engels και Λένιν θέλουν και λαχταρούν να αναστήσουν;

Κάθε άλλο παρά το μόνο που λαχταρούν είναι να επαναστατήσουν; 

 

 

 

 

Αναφορές:

(1) Λένιν, Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός, Άπαντα ΛΈΝΙΝ Τόμος 18, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 2011, (σελ: 5).

(2) Λένιν, Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός, Άπαντα ΛΈΝΙΝ Τόμος 18, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 2011, (σελ: 35).

(3) Λένιν, Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός, Άπαντα ΛΈΝΙΝ Τόμος 18, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 2011, (σελ: 82).

(4) Theodor W. Adorno, Αρνητική διαλεκτική, Εκδόσεις: Αλεξάνδρεια, 2006, (σελ: 249-253).

(5) Marx – Engels, Διαλεχτά Έργα, Τόμος ΙΙ, Εκδόσεις Ιδιωτική, 1980, (σελ: 145).

Ο Adorno για την γυναίκα

Ο Adorno στην Αρνητική Διαλεκτική θεματοποιεί την γυναίκα ως μια από τις βασικές πτυχές ούτως ώστε να διαφανεί και να εξηγηθεί η αποτυχία του δυτικού εκπολιτισμού ο οποίος έχει φτάσει ήδη στην βαρβαρότητα. “Ολόκληρη η ανθρωπότητα να είχε ένα μόνο κεφάλι, ώστε να έχω τη χαρά να το κόψω με ένα χτύπημα“, λεει στο “Ρωμαίος και Ιουλιέτα” ο Σαίξπηρ με το στόμα της Ιουλιέτας.

Παραθέτονται λοιπόν κάποια αποσπάσματα από την Αρνητική Διαλεκτική:

“Ως αντιπρόσωπος της φύσης η γυναίκα στην αστική κοινωνία έγινε η αινιγματική εικόνα της ακαταμάχητης γοητείας και της αδυναμίας.” 130

” (…) η γυναίκα παραμένει αδύνατη, καθώς η δύναμη περιέρχεται σε αυτή μόνο διαμεσολαβημένη από τον άντρα.” 131

Σκηνή από τον πειραματικό κινηματογράφο της Maya Deren

“Η απελευθέρωση των αστών από την αδικία του φεουδαρχικού και του απολυταρχικού παρελθόντος χρησίμευε μέσω του φιλελευθερισμού στην αχαλίνωτη ανάπτυξη των μηχανών, όπως η χειραφέτηση της γυναίκας καταλήγει στην εκγύμναση της για τις ένοπλες δυνάμεις. Το πνεύμα και οτιδήποτε καλό στη ρίζα του και στην ύπαρξη του είναι αλύτρωτα μπλεγμένο στα δίχτυα αυτής της φρίκης. Ο ορός που δίνει ο γιατρός στο άρρωστο παιδί οφείλεται στην επίθεση κατά των ανυπεράσπιστων πλασμάτων. Τα γλυκόλογα των ερωτευμένων καθώς και τα πιο ιερά σύμβολα του χριστιανισμού απηχούν την ευχαρίστηση από το κρέας του κατσικιού, όπως και αυτή τον διφορούμενο σεβασμό προς το τοτεμικό ζώο. Ακόμη και η πιο διαφοροποιημένη κατανόηση για τη μαγειρική, την εκκλησία και το θέατρο είναι μια συνέπεια του εκλεπτυσμένου καταμερισμού της εργασίας, ο οποίος αποβαίνει εις βάρος της φύσης εντός και εκτός της ανθρώπινης κοινωνίας. Στην αναδραστική ενδυνάμωση αυτής της οργάνωσης έγκειται η ιστορική λειτουργία της κουλτούρας. Γι’ αυτό η γνήσια σκέψη που αποδεσμεύεται από αυτή, ο Λόγος στην καθαρή του μορφή, παίρνει τα χαρακτηριστικά της παράνοιας την οποία οι εδραιωμένοι αυτόχθονες ανέκαθεν παρατηρούσαν. Αν αυτός ο καθαρός Λόγος αποσπούσε μια αποφασιστική νίκη στην ανθρωπότητα, η υπεροχή του ανθρώπινου γένους θα κινδύνευε. Τελικά θα ευσταθούσε και η θεωρία του παραστρατήματος. Αυτή όμως, που κυνικά απέβλεπε στην κριτική της ανθρωποκεντρικής φιλοσοφίας της ιστορίας, είναι η ίδια πολύ ανθρωποκεντρική για να μπορέσει να δικαιωθεί. Ο Λόγος παίζει το ρόλο του οργάνου προσαρμογής και όχι του ηρεμιστικού, όπως θα μπορούσε να φανεί από τη χρήση που του έκανε μερικές φορές το άτομο. Η πανουργία του Λόγου βρίσκεται στη δυνατότητα του να μεταβάλει τους ανθρώπους σε κτήνη με ολοένα αυξανόμενη εμβέλεια και όχι να εγκαθιδρύσει την ταυτότητα υποκειμένου και αντικειμένου.” 358-9

Horna kati 1962 Woman with Masks

“Η φροντίδα όμως για το άλογο ζώο φαίνεται στον έλλογο, περιττή. Ο δυτικός πολιτισμός την έχει αναθέσει στις γυναίκες. Αυτές δεν συμβάλλουν αυτόνομα στη δυναμική προσφορά, στην οποία βασίζεται αυτός ο πολιτισμός. Ο άντρας πρέπει να βγαίνει έξω στην εχθρική ζωή, πρέπει να δρα και να επιδιώκει. Η γυναίκα δεν είναι υποκείμενο. Δεν παράγει, αλλά περιποιείται αυτούς που παράγουν, ένα ζωντανό μνημείο των πολύ μακρινών καιρών της κλειστής οικιακής οικονομίας. Γι’ αυτήν δεν ήταν πολύ ευνοϊκός ο καταμερισμός της εργασίας, όπως τον επέβαλε ο άντρας. Έγινε η ενσάρκωση της βιολογικής λειτουργίας, η εικόνα της φύσης, που η καταπίεση της αποτέλεσε τον τίτλο τιμής αυτού του πολιτισμού. Το όνειρο χιλιετιών ήταν η χωρίς όρια υποδούλωση της φύσης, η μετατροπή του κόσμου σε απέραντο κυνηγότοπο. Με αυτόν τον πόθο ήταν εναρμονισμένη η ιδέα του ανθρώπου στην ανδρική κοινωνία. Αυτό ήταν το νόημα του Λόγου για τον οποίο ο άντρας καυχιόταν. Η γυναίκα ήταν μικρότερη και πιο αδύναμη· ανάμεσα σε αυτή και τον άντρα υπήρχε μια διαφορά την οποία δεν μπορούσε να ξεπεράσει, μια διαφορά που έχει τεθεί από τη φύση, η μεγαλύτερη ντροπή και ταπείνωση που μπορεί να υπάρξει στην ανδρική κοινωνία. Εκεί όπου η υποδούλωση της φύσης είναι ο αληθινός στόχος, η βιολογική κατωτερότητα παραμένει το κατεξοχήν στίγμα και η σφραγισμένη από τη φύση αδυναμία είναι το σημάδι που ανοίγει την όρεξη για βιαιοπραγία.” 394-5

Aleksandra Ekster (Russian 1882–1949) [Futurism, Cubism, Constructivism, Suprematist] Costume design for Herodiade of “Salome” by Oscar Wilde (Aleksandra Ekster).

“Η αστική τάξη επωφελήθηκε από την αρετή και την κοσμιότητα της γυναίκας, τους σχηματισμούς αντίδρασης της μητριαρχικής εξέγερσης. Η ίδια η γυναίκα κατάφερε για λογαριασμό ολόκληρης της υπό εκμετάλλευση φύσης να γίνει δεκτή στον κόσμο της κυριαρχίας, αλλά ως σπασμένη. Υποδουλωμένη, καθρεφτίζει στα μάτια του νικητή τη νίκη του με την αυθόρμητη υποταγή της: Την ήττα ως αφοσίωση, την απελπισία ως ωραία ψυχή, την ατιμασμένη καρδιά ως το στήθος που χαρίζει αγάπη. Με το τίμημα της ριζικής απόσπασης από την πρακτική, της απόσυρσης στον άτρωτο μαγικό κύκλο, η φύση δέχεται από τον κύριο της πλάσης τα σέβη του.” 396

Σκηνή από την ταινία Solaris του Tarkovsky

” (…) το είδωλο της κοινωνίας σήμερα είναι το αεροδυναμικά ευγενές ανδρικό πρόσωπο. Το θηλυκό χρησιμεύει στη δουλειά και στη γέννα ή, ως ευπαρουσίαστο, ανεβάζει το κοινωνικό γόητρο του συζύγου. Δεν συνεπαίρνει τον άνδρα σε ενθουσιώδεις διαχύσεις. Η λατρεία επιστρέφει πάλι στη φιλαυτία. Ο κόσμος με τους σκοπούς του χρειάζεται ολόκληρο τον άντρα. Κανένας πια δεν μπορεί να δοθεί ολοκληρωτικά, πρέπει να μείνει μέσα. 401

 

Οι σελίδες από το βιβλίο: T. Adorno and M. Horkheimer, “Διαλεκτική του Διαφωτισμού”, Εκδόσεις Νήσος, 1996.

Η εικόνα της ανάρτησης: “Lissitzky El Plaksin Mikhail 1928 Woman With Hammer and Sickle”

Από μανταλάκια μέχρι έννοιες και η γύφτισσα διαλεκτική

Ο Adorno στην Αρνητική Διαλεκτική ισχυρίζεται ότι “Η αστική κοινωνία κυριαρχείται από την αρχή των ισότιμων μεγεθών. Κάνει τα ετερώνυμα συγκρίσιμα ανάγοντας τα σε αφηρημένα μεγέθη.” (σελ. 35-36)

Το τι κάνει δηλαδή η κυρίαρχη αστική τάξη έγκειται στην δημιουργία μιας αντιδιαλεκτικής πολιτικής οικονομίας η οποία παράγει τα πάντα (από μανταλάκια μέχρι έννοιες) με βάση το συμφέρον του κυρίαρχου ιμπεριαλιστή. Ότι απειλεί την κεκλεισμένων των θυρών διαφωτιστική πραγματικότητα του ιμπεριαλισμού γίνεται αφηρημένο μέγεθος και διανέμεται παντού και πουθενά σαν μια φοβική προοπτική.

Η οργάνωση της εργατικής τάξης και το αίτημα μιας εργατικής λαϊκής εξουσίας δεν γίνεται ανέφικτο λόγω της δήθεν απρόσιτης βαρβαρότητας της αλλά λόγω της εν πράγματης βαρβαρότητας που το συμφέρει και το θέλει σε μια εξωγενής και ξένη κατάσταση. Ο Adorno το διατυπώνει ως εξής: “Τίποτε απολύτως δεν επιτρέπεται να είναι έξω, διότι η ιδέα και μόνο του έξω είναι η καθαυτό πηγή του φόβου” (σελ. 48). Ο εξορισμός του κομμουνιστικού αιτήματος σε ένα μη τόπο. Εδώ είναι που πηγάζει και η κατηγορία του συστήματος ως ουτοπικού. Είναι ουτοπικό όχι επειδή είναι φανταστικό αλλά επειδή ακυρώνει την ίδια την υφιστάμενη πραγματικότητα. Η διαλεκτική παραμένει ασφαλής παρατειμένη σε ένα “έξω” και μια γύφτισσα αν της επιτραπεί η είσοδος.

Συνεχίζει ο Adorno λίγο πιο κάτω κάνοντας ακριβώς εμφανές το διαφωτιστικό κλουβί της μεταμοντέρνας και δυτικής μορφής ζωής: “Η αποποιοτικοποιημένη φύση μετατρέπεται σε χαοτικό υλικό προς ταξινόμηση και μόνο, και ο παντοδύναμος εαυτός σε απλό έχειν, αφηρημένη ταυτότητα.” (σελ. 39)

Το πολιτικό ον ως συλλογικότητα έχει εξατμιστεί από την παντοδυναμία του αφηρημένου εαυτού το οποίο ως αφηρημένο γίνεται βορά των ψευδαισθήσεων σε μια κυκλική κόλαση παραγωγής και εκμετάλλευσης. Στην Αρνητική Διαλεκτική εκφράζεται κάπως έτσι: “Κάτω από την ισοπεδωτική κυριαρχία του αφηρημένου, η οποία κάνει τα πάντα στη φύση επαναλήψιμα, και της βιομηχανίας, για την οποία τα ετοιμάζει, οι ίδιοι οι απελευθερωμένοι έγιναν τελικά εκείνος ο «λόχος» τον οποίο ο Χέγκελ χαρακτήρισε αποτέλεσμα του διαφωτισμού” (σελ. 43).

Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι η πορεία της ίδιας της αφαιρετικής καπιταλιστικής μορφής οικοδόμησης συγκεκριμένου πολιτικο-οικονομικού πολιτισμού. Αναβαθμίζει τις λειτουργικές του δομές από την μισθωτή εργασία και την εκμετάλλευση ανάγοντας τα ως μη υπαρκτά φαινόμενα. Η αφαίρεση έγκειται στο να δημιουργεί ένα υπό δημιουργία τέρας. Λέει ο Adorno: “Η αφαίρεση, το εργαλείο του διαφωτισμού, συμπεριφέρεται απέναντι στα αντικείμενα της όπως η μοίρα, την έννοια της οποίας εξαλείφει: ως εξόντωση” (σελ. 43).

Τα παραρτήματα από: T. Adorno and M. Horkheimer, “Διαλεκτική του Διαφωτισμού”, Εκδόσεις Νήσος, 1996.

Ο πίνακας της ανάρτησης είναι του De Goya Francisco, The Idiot (Between 1824 and 1828)