Ώσπου το ανθρώπινο χέρι επεξεργαστεί καί κάνει μαχαίρι τοο πρώτο χαλίκι, θα πέρασαν χρονικά διαστήματα, που απέναντί τους μας φαίνεται ασήμαντος ο γνωστός μας ιστορικός χρόνος. Μα το αποφασιστικό βημα είχε γίνει: το χέρι είχε ελευθερωθεί και μπορούσε τώρα ν’ αποχτά όλο και νέες επιδεξιότητες, και η μεγαλύτερη ευκαμψία που αποχτιόταν έτσι κληρονομιόταν και μεγάλωνε από γενιά σε γενιά. Έτσι το χέρι δέν είναι μόνο το Οργανο της εργασίας, είναι καί το προϊόν της.
Η κυριαρχία πάνω στη φύση που άρχιζε με τη διαμόρφωση του χεριού, πλάταινε με κάθε νέα πρόοδο τον ορίζοντα του άνθρωπου. Στα αντικείμενα της φύσης ανακάλυπτε αδιάκοπα νέες, άγνωστες ως τότε ιδιότητες. Από την άλλη μεριά η διαμόρφωση της εργασίας συντελούσε αναγκαστικά στο να φέρνει πιό κοντά μεταξύ τους τα μέλη της κοινωνίας, πληθαίνοντας τις περιπτώσεις αμοιβαίας υποστήριξης, κοινής συνεργασίας και ξεκαθάριζε στη συνείδηση τη χρησιμότητα αυτής της συνεργασίας για τον καθένα. Κοντολογής οι διαμορφωμένοι άνθρωποι κατάληξαν στο ότι είχαν κάτι να πούν ο ένας στον άλλον.
Η ανάγκη δημιούργησε το όργανό της: ο ανεξέλιχτος λάρυγγας του πίθηκου μετασχηματιζόταν αργά, μα σίγουρα, με λυγίσματα για ολοένα ανώτερα λυγίσματα της φωνής και τα όργανα του στόματος έμαθαν σιγά-σιγά να προφέρουν το ένα έναρθρο γράμμα ύστερα από το άλλο. Η σύγκριση με τα ζώα αποδείχνει ότι η εξήγηση αυτή για τη γένεση της γλώσσας από τη δουλιά καί με τη δουλιά είναι η μόνη σωστή.
Με τη συνεργασία του χεριού, των οργάνων της ομιλίας και του εγκέφαλου όχι μόνο στον κάθε χωριστό άνθρωπο, μα και στην κοινωνία, έγιναν ικανοί οι άνθρωποι να εκτελούν όλο πιο σύνθετες λειτουργίες, να βάζουν στον εαυτό τους και να φτάνουν όλο και ανώτερους σκοπούς. (…) Πλάι στο εμπόριο και στη χειροτεχνία ήρθε τέλος η τέχνη και η επιστήμη, από τις φυλές έγιναν έθνη και κράτη. Το δίκαιο και η πολιτική αναπτύχθηκαν και μαζί τους αναπτύχθηκε το φανταστικό είδωλο των ανθρώπινων πραγμάτων στο ανθρώπινο κεφάλι: η θρησκεία. Μπρός σ’ όλα αυτά τα δημιουργήματα, που πρώτα παρουσιάζονταν σαν προϊόντα του κεφαλιού και που φαίνονταν να κυριαρχούν πάνω στις ανθρώπινες κοινωνίες, τα ταπεινά δημιουργήματα του εργαζόμενου χεριού πέρασαν σε δεύτερη μοίρα, και τόσο περισσότερο μάλιστα, όσο το κεφάλι που σχεδίαζε την εργασία σε μια πολυ πρώιμη ακόμα βαθμίδα εξέλιξης της κοινωνίας (λχ. στην απλή κιόλας οικογένεια) μπορούσε να βάζει άλλα χέρια κι όχι τα δικά του να εκτελούν τη σχεδιασμένη δουλιά. Στο κεφάλι, στην εξέλιξη και στη δράση του εγκέφαλου καταλόγισαν όλες τις καταχτήσεις του πολιτισμού που προχωρούσε γρήγορα. Οι άνθρωποι συνήθισαν να εξηγούν τις πράξεις τους από τη σκέψη τους, αντί να τις εξηγούν από τις ανάγκες τους (που βέβαια αντανακλώνται στο κεφάλι, γίνονται συνείδηση) — και έτσι δημιουργήθηκε με τον καιρό η ιδεαλιστική εκείνη αντίληψη για τον κόσμο που ιδίως από τη δύση του αρχαίου κόσμου και δώ κυριάρχησε στα κεφάλια.
Κ. Μάρξ, Φ. Ένγκελς, Διάλεχτα Έργα, Τόμος ΙΙ, Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου.
fristuti 